سال 9، شماره 32 - ( 6-1404 )
سال 9 شماره 32 صفحات 64-37 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Kamali A A, Azizi Kharanaghi M H, Beheshti S I, Aarab A. (2025). Exploration of Mining and Slag Sites of Ancient Metal Smelting in Khatam County, Yazd Province. Parseh J Archaeol Stud. 9(32), 37-64. doi:10.22034/PJAS.832
URL: http://journal.richt.ir/mbp/article-1-832-fa.html
URL: http://journal.richt.ir/mbp/article-1-832-fa.html
کمالی امین اله، عزیزیخرانقی محمدحسین، بهشتی سید ایرج، اعراب علی.(1404). بررسی معدنکاوی و محوطههای سربارهای ذوب فلز کهن در شهرستان خاتم، استان یزد مطالعات باستانشناسی پارسه 9 (32) :64-37 10.22034/PJAS.832
1- استادیار گروه باستانسنجی و علوم طبیعی، پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران (نویسندۀ مسئول). ، a.kamali@richt.ir@gmail.com
2- استادیار گروه باستانشناسی پیشازتاریخ، پژوهشکدۀ باستانشناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.
3- کارشناس پژوهشی گروه باستانسنجی و علوم طبیعی، پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، پژوهشگاه، تهران، ایران.میراثفرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.
4- کارشناس مؤسسه باستانشناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2- استادیار گروه باستانشناسی پیشازتاریخ، پژوهشکدۀ باستانشناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.
3- کارشناس پژوهشی گروه باستانسنجی و علوم طبیعی، پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، پژوهشگاه، تهران، ایران.میراثفرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.
4- کارشناس مؤسسه باستانشناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
چکیده: (399 مشاهده)
محوطههای سربارهای موردمطالعه در شهرستان خاتم، استان یزد واقع شدهاند. در بررسیهای باستانشناسی شهرستان خاتم در سال ۱۴۰۰ه.ش.، 12 محوطۀ ذوب فلز ازطریق فراوانی سربارههای فلزی شناسایی شدند و هر یک از محوطهها نمونهبرداری شدند. روش پژوهش شامل مطالعات تاریخی، بررسیهای میدانی باستانشناس، و تحلیلهای آزمایشگاهی (پتروگرافی و آنالیز شیمیایی به روش XRF) بوده است. نتایج پتروگرافی نشانداد که ۱۱ محوطه به ذوب فلز آهن و تنها یک محوطه (معدن سید نظری) به ذوب فلز مس اختصاص دارد. در سربارههای آهنی، کانیهای وستیت، مارکاسیت، هماتیت و مگنتیت شناسایی شدند که وستیت و مارکاسیت بهعنوان محصولات فرآیند کورۀ ذوب و هماتیت و مگنتیت بهعنوان کانیهای اولیه حضور دارند. در سربارۀ مسی، وزیکولهای کوچک حاوی کانیهای مس (کوولیت، دیجنیت و مس فلزی) همراه با بخش شیشهای جریانی سبز رنگ مشاهده شد که نشاندهندۀ حرارت بالای کورۀ ذوب (حدود ۱۰۰۰ درجۀ سانتیگراد) است. آنالیز شیمیایی XRF نشان داد که مقدار Fe₂O₃ در سربارههای آهنی بین ۲3/۲0 تا 25/74% و SiO₂ بین 22/0 تا 12/6% متغیر است. میزان CaO بین 59/3 تا 41/28% میباشد. کمبود سیلیس و کربنات در برخی سربارهها نشاندهندۀ غلظت بالای آهن و کیفیت پایینتر آهن اسفنجی تولیدشده است. نتایج حاکی از آن است که فلزگران منطقه عمدتاً به تولید آهن از طریق فرآیند احیای مستقیم پرداختهاند. همچنین، با توجه بهوجود معادن سنگ آهن در فواصل ۸ تا ۱۵ کیلومتری محوطهها، احتمالاً مواد خام از این معادن تأمین شده است. محوطهها براساس سفالهای یافتشده به دورههای تاریخی و اسلامی منسوب شدهاند.
نوع مقاله: پژوهشي |
موضوع مقاله:
میانرشتهای
دریافت: 1401/12/10 | پذیرش: 1402/2/17 | انتشار: 1404/6/1
دریافت: 1401/12/10 | پذیرش: 1402/2/17 | انتشار: 1404/6/1
فهرست منابع
1. - اسلامیکردی، سید نجمه، (1391). «فلزکاری کهن در شمال فلات مرکزی ایران: مطالعات موردی تپه سیلک، تپه حصار، تپه چشمه علی و محوطه باستانی اریسمان». پایانامۀ کارشناسیارشد، اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی (منتشر نشده).
2. - امامی، سید محمدامین، (1383). «مطالعات مینرالوژیک بر روی سربارههای ذوب مس در معدن چاه موسی در طرود، شاهرود». کنفرانس مهندسی معدن ایران، دانشگاه تربیت مدرس.
3. - امیریباغبادرانی، علیرضا، (1395). «تحلیل منشأ فلزکاری در عصر مفرغ قدیم در شمالغرب ایران؛ بر مبنای دادههای فلزگری کولتپه هادیشهر». پایانامۀ کارشناسیارشد، تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز (منتشر نشده).
4. - الیکایی دهنو، ثریا، (1396). «بررسی سیستماتیک محوطههای دارای شواهد فلزکاری کهن در دهستان شمالی کوهدشت». لرستان: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
5. - الیکایی دهنو، ثریا، (1398). «بررسی سیستماتیک محوطههای دارای شواهد فلزکاری کهن در دهستان گلگل کوهدشت». لرستان: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
6. - الیکایی دهنو، ثریا، (1399). «بررسی سیستماتیک محوطههای دارای شواهد فلزکاری کهن در شهداد کرمان». کرمان: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
7. - باقریان، سیامک، (1394). «سیر تاریخی معدنکاری در فلات ایران در دوره باستان (از آغاز تا تشکیل دولت ماد)». تاریخ، 10(37): 133-143. https://journals.iau.ir/article_540093.html
8. - بهشتی، سید ایرج، (1393). «شواهد میراث معدنکاری کهن در ایران: مرحلۀ اول، ناحیۀ انارک در شرق استان اصفهان». انارک: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
9. - بهشتی، سید ایرج، (1400). بانک اطلاعاتی معادن باستانی فلزی حوزه راه ابریشم در شمال ایران مرکزی (فاز اول: مطالعات کتابخانهای)». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. (منتشر نشده).
10. - رحیمی، فرشته، (1385). «شناسایی و بررسی معادن کهن نقره در حوزۀ زاگرس». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
11. - رحیمی، فرشته، (1400). «بانک اطلاعاتی محوطههای فلزکاری کهن در شمال فلات مرکزی (فاز اول: استانهای تهران و قزوین)». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
12. - رحیمی، فرشته، (1402). «بانک اطلاعاتی محوطههای فلزکاری کهن در فلات مرکزی (فاز سوم: استانهای کاشان، قم و اصفهان)». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
13. - روشنروان، حسین؛ و اشراقی، علی، (1402). گزارش نقشۀ زمینشناسی برگه 1:100000 چاهک. تهران: سازمان زمینشناسی و اکتشاف معدنی کشور.
14. - زواش، محمد، (1376). کانیشناسی در ایران قدیم. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
15. - سیدین، ساسان، (1394). «فرآیندهای ذوب و استحصال فلزات در دوره ساسانی بر اساس مطالعات باستانفلزشناسی: نمونه موردی دارابگرد، گور (اردشیرخوره) و بیشاپور». رسالۀ دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
16. - عباسنژاد سرشتی، رحمت؛ و فاضلینشلی، حسن، (1385). «فرآیند فلزکاری در جنوب شرقی ایران در هزارههای چهارم و سوم ق.م.: سازوکارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی». پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، 2(2): 81-98. http://noo.rs/ogEsi
17. - عباسنژاد، رحمت، (1387). «فرآیند تحولات اقتصادی-اجتماعی و برهمکنشهای فرهنگی در هزارههای پنجم و چهارم ق.م در دشت قزوین: با تکیه بر فلزکاری». رسالۀ دکتری، تهران: دانشگاه تهران (منتشر نشده).
18. - عسگری، رحمان، (1396). «مطالعات فلزکاری کهن بر روی محوطه باستانی اریسمان (دوره I) بر اساس یافتههای جدید». پایانامۀ کارشناسیارشد، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان (منتشر نشده).
19. - غلامی، محسن، (1397). «بررسی شیوههای معدنکاری در گذشته و معدنکاری کهن در منطقه کاشان». پایانامۀ کارشناسیارشد، کاشان: دانشگاه کاشان.
20. - قاسمنژاد، مریم، (1396). «بررسی باستانشناسی محوطههای فلزگری کهن در شمال شرقی خراسان جنوبی: مطالعه موردی منطقه زیرکوه». پایانامۀ کارشناسیارشد، بیرجند: دانشگاه بیرجند (منتشر نشده).
21. - قاسمی، محمد، (1393). «بررسی و مطالعه فلزکاری مس و آلیاژهای مسی در محوطههای فرهنگی در محدوده زمانی هزاره سوم بر اساس مطالعات متالوگرافی (فاز ۱)». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
22. - کمالی، امیناله؛ بهشتی، سید ایرج؛ عزیزی خرانقی، محمدحسین؛ و دارخال، نازلی، (1401). «بررسی فیزیکوشیمیایی سربارههای استان یزد بهمنظور رهیافتی به کانههای استحصالی (شهرستان خاتم)». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
23. - مؤمنزاده، مرتضی، (1384). «مروری بر معادن و معدنکاری باستانی ایران». مجلۀ مفرغ، 5: 7-12.
24. - میرشکرایی، محسن، (1395). «معادن کهن، تلاقی فرهنگ و طبیعت: پژوهشی در میراث معدنی ایران - مطالعه موردی دو معدن باقرق و نخلک». تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
25. - نظافتی، نیما؛ مومنزاده، مرتضی؛ و احمدی، کامران، (1384). «نقشه راه مطالعات معدنکاری و فلزکاری کهن در ایران». پژوهۀ باستانسنجی، 3(1): 77-98. https://doi.org/10.29252/jra.3.1.77
26. - وولف، هانس، (1388). صنایعدستی کهن ایران. ترجمۀ سیروس ابراهیمزاده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
28. - Abbāsnejād, R., (2008). “The Process of Socioeconomic Transformations and Cultural Interactions in the Fifth and Fourth Millennia BC in the Qazvin Plain: With an Emphasis on Metallurgy”. PhD Dissertation, Tehran: University of Tehran. (In Persian).
29. - Abbāsnejād-Sarashti, R. & Fāzeli-Nashli, H., (2006). “The Process of Metallurgy in Southeastern Iran During the Fourth and Third Millennia BC: Economic, Social, and Political Mechanisms”. Iranian and Islamic Historical Studies, 2(2): 81–98. (In Persian). http://noo.rs/ogEsi
30. - Abbasnejad Seresty, R., (2009). “Iron archaeometallurgy in the triangle of the Sirdjān, Neiriz and Shahr-e-Bābak”. The International Journal of Humanities, 16(1): 1–14. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25382640.2009.16.1.7.6
31. - Alipour, R., (2017). “Persian crucible steel production: Chāhak tradition”. Doctoral dissertation, University College London.
32. - Alipour, R., Rehren, T. & Martinón-Torres, M., (2021). “Chromium crucible steel was first made in Persia”. Journal of Archaeological Science, 127: 105224. https://doi.org/10.1016/j.jas.2020.105224
33. - Amiri Bāghbāderāni, A., (2016). “An Analysis of the Origins of Metallurgy in the Early Bronze Age in Northwestern Iran: Based on the Metallurgical Data from Kul Tepe Hadishahr”. Master’s Thesis, Tabriz: Tabriz Islamic Art University. (In Persian).
34. - Bagheryan, S., (2015). “Historical course of mining in the Iranian Plateau during antiquity (from the beginning to the formation of the Median state)”. Journal of History, 10(37): 133-143. (In Persian). https://journals.iau.ir/article_540093.html
35. - Bahshti, S. I., (2014). “Evidence of Ancient Mining Heritage in Iran: Phase I, Anarak Region, Eastern Isfahan Province”. Anarak: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
36. - Bahshti, S. I., (2021). “Database of Ancient Metal Mines Along the Silk Road Corridor in Northern Central Iran (Phase I: Library Studies)”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
37. - Bagherian, S., (2015). “A Historical Overview of Mining in the Iranian Plateau in Antiquity (From the Beginning to the Formation of the Median State)”. Journal of History, 10(37). (In Persian). https://journals.iau.ir/article_540093.html
38. - Blakelock, E., Martinón-Torres, M., Veldhuijzen, H. A. & Young, T., (2009). “Slag inclusions in iron objects and the quest for provenance: An experiment and a case study”. Journal of Archaeological Science, 36(8): 1745–1757. https://doi.org/10.1016/j.jas.2009.03.032
39. - Büchner, W., Schliebs, R., Winter, G. & Büchel, K. H., (1989). Industrial inorganic chemistry (D. R. Terrell, Trans.). New York: VCH.
40. - Chegini, N. N., Helwing, B., Parzinger, H. & Vatandoust, A., (2004). “A prehistoric industrial settlement on the Iranian Plateau – Research at Arisman”. In: Persia’s Ancient Splendour: Mining, Handicraft and Archaeology: 210–217.
41. - Concidine, D. M. & Concidine, G. D., (1984). Encyclopedia of Chemistry. Van Nostrand Reinhold.
42. - Elikaei Dehno, S., (2017). “Systematic Survey of Sites with Evidence of Ancient Metallurgy in the Northern District of Kuhdasht”. Lorestan: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
43. - Elikaei Dehno, S., (2019). “Systematic Survey of Sites with Evidence of Ancient Metallurgy in the Gol-Gol District of Kuhdasht”. Lorestan: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
44. - Elikaei Dehno, S., (2020). “Systematic Survey of Sites with Evidence of Ancient Metallurgy in Shahdad, Kerman Province”. Kerman: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
45. - Elykaei, S., (2020). “Systematic study of sites with ancient metallurgy evidence in Shahdad”. Kerman.(In Persian).
46. - Emāmi, S. M.-A., (2004). “Mineralogical Studies on Copper Smelting Slags from Chah-Mousa Mine in Taroud, Shahroud”. Iranian Mining Engineering Conference, Tarbiat Modares University. (In Persian).
47. - Eslāmi Kordi, S. N., (2012). “Ancient Metallurgy in Northern Central Iran: Case Studies of Tepe Sialk, Tepe Hissar, Tepe Cheshmeh Ali, and the Ancient Site of Arisman”. Master’s Thesis, Tehran: Islamic Azad University, Central Tehran Branch. (In Persian).
48. - Ghasemi, A. & Talbot, C. J., (2006). “A new tectonic scenario for the Sanandaj–Sirjan Zone (Iran)”. Journal of Asian Earth Sciences, 26(6): 683–693. https://doi.org/10.1016/j.jseaes.2005.01.003
49. - Gholāmi, M., (2018). “Study of Ancient and Historical Mining Methods in the Kashan Region”. Master’s Thesis, Kashan: University of Kashan. (In Persian).
50. - Ghorbani, M. (2013). The Economic Geology of Iran: Mineral Deposits and Natural Resources. Springer. https://doi.org/10.1007/978-94-007-5625-0
51. - Horne, L., (1982). “Fuel for the Metal Worker”. Expedition, 25(1): 6.
52. - Kamāli, A., Bahshti, S. I., Azizi Kharanaghi, M. H. & Darkhāl, N., (2022). “Physicochemical Study of Slags in Yazd Province for Insights into Extracted Ores (Khatam County)”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
53. - Mirmashkarei, M., (2016). “Ancient Mines: The Intersection of Culture and Nature – A Study of Iran’s Mining Heritage (Case Studies of Baqerq and Nakhlak Mines)”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
54. - Momenzādeh, M., (2005). “A Review of Ancient Mines and Mining in Iran”. Mehregan (Bronze) Journal, 5: 7–12. (In Persian).
55. - Nazāfati, N., Momenzādeh, M. & Ahmadi, K., (2005). “A Roadmap for the Study of Ancient Mining and Metallurgy in Iran”. Archaeometry Research Journal, 3(1): 77–98. (In Persian). https://doi.org/10.29252/jra.3.1.77
56. - Nezafati, N. & Pernicka, E., (2012). “Early Silver Production in Iran”. Archaeology, 3(2): 37–45.
57. - Ovissi, M., Yazdi, M. & Ghorbani, M., (2017). The Persian Turquoise Mining at Neyshabur Mine in Historical Times.
58. - Pezeshkan, A. J. & Damghani, B., (2005). Mines and Mining in Iran. Iranian Mines and Mining Industries Development and Renovation Organization.
59. - Qāsemi, M., (2014). “Study of Copper and Copper Alloy Metallurgy in Cultural Sites of the Third Millennium BC Based on Metallographic Studies (Phase I)”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
60. - Qāsemnejād, M., (2017). “Archaeological Study of Ancient Metallurgical Sites in Northeastern South Khorasan: A Case Study of Zirkuh Region”. Master’s Thesis, Birjand: University of Birjand. (In Persian).
61. - Rahimi, F., (2006). “Identification and Survey of Ancient Silver Mines in the Zagros Region”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
62. - Rahimi, F., (2021). “Database of Ancient Metallurgical Sites in Northern Central Plateau (Phase I: Tehran and Qazvin Provinces)”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
63. - Rahimi, F., (2023). “Database of Ancient Metallurgical Sites in the Central Plateau (Phase III: Kashan, Qom, and Isfahan Provinces)”. Tehran: Research Institute of Cultural Heritage and Tourism. (In Persian).
64. - Ramtin, I., (2008). Summary of 10,000 Years of Iran’s History (Pre-Islamic).
65. - Rashidinejad, F., (2015). “Iran Mining Industry Based on the 20-Year Perspective 2025”. In: Proceedings of the 2nd International Future Mining Conference, 235–244, Sydney, NSW.
66. - Rehder, E., (1991). “The Decorated Iron Swords from Luristan: Their Material and Manufacture”. Iran, 29(1): 13–19. https://doi.org/10.2307/4299845
67. - Rehren, T., Charlton, M., Chirikure, S., Humphris, J., Ige, A. & Veldhuijzen, H. A. (2007). “Decisions Set in Slag: The Human Factor in African Iron Smelting”. In: Metals and Mines: Studies in Archaeometallurgy: 211–218.
68. - Roshān-Ravān, Hossein & Eshrāqi, Ali., (2023). Geological Map Report of the 1:100,000 Chahak Sheet. Tehran: Geological Survey and Mineral Exploration of Iran. (In Persian).
69. - Seyedin, S., (2015). “Processes of Smelting and Metal Extraction in the Sasanian Period Based on Archaeometallurgical Studies: A Case Study of Darabgerd, Gor (Ardashir Khurreh), and Bishapur”. PhD Dissertation, Tehran: Tarbiat Modares University. (In Persian).
70. - Stocklin, J., (1968). “Structural History and Tectonics of Iran”. AAPG Bulletin, 52(7): 1229–1258. https://doi.org/10.1306/5D25C4A5-16C1-11D7-8645000102C1865D
71. - Stocchi, E., (1990). Industrial Chemistry. Ellis Horwood.
72. - Stöllner, T., (2004). “Prehistoric and Ancient Ore-Mining in Iran”. In: Persia’s Ancient Splendour: Mining, Handicraft and Archaeology: 44–63).
73. - Vatandoust, A., (2004). “Old Mining and Metallurgy in Iran: Past and Future of a Research Perspective”. In: Persia’s Ancient Splendour: Mining, Handicraft and Archaeology: 2–7.
74. - Volf, H., (2009). Ancient Iranian Handicrafts. Translated by Siros Ebrahimzadeh. Tehran: Elm va Farhang Publications, 3rd Edition. (In Persian).
75. - Zāvash, M., (1997). Mineralogy in Ancient Iran. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies, 2nd Edition. (In Persian).
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |