معماری شاخه‌ای از فنون و هنر تمدن بشری است که در هزاره‌های متمادی تا به امروز، به‌صورت خاص، مورد توجه جوامع انسانی قرار گرفته است. در میان شاخه‌های معماری، ساخت بناهای مذهبی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. معماری در ایران از سابقۀ هزارساله برخوردار است که در طول زمان و تحت تاثیر عوامل مختلف جغرافیایی و فرهنگی شکل گرفته و تکامل یافته است. ایران با تجارب غنی و معماری پیشرفته و ریشه‌دار، در قرن اول هجری، در زمان حکومت ساسانیان، مغلوب اعراب تازه مسلمان شد که در نتیجۀ آن، بسیاری از ایرانیان زرتشتی، به اسلام گرویدند و ساخت مساجد متعدد جانشین ساخت آتشکده‌ها شد. معماری اعراب در ابتدا تحت تاثیر معماری ایرانی و بیزانسی بود؛ درنتیجۀ تصرف بین النهرین و ایران به‌وسیلۀ اعراب، هنر و معماری ایرانی در قالب معماری اسلامی به‌شدت گسترش و تداوم یافت و مساجد بی‌شماری در گوشه کنار ایران ساخته شد که امروزه تنها آثار اندکی از آنها بر جای مانده است. پژوهش حاضر سعی دارد تا به تحلیل عوامل و عناصر پایدار مساجد اولیه اسلامی مطابق با مستندات موضوعی بپردازد. روش تحقیق در این مقاله، روش استقرائی و شیوۀ نگارش و تدوین آن به‌صورت توصیفی-تحلیلی است. استخراج اطلاعات و داده‌ها نیز به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته است.
نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که بین عناصر و عوامل جغرافیایی هر منطقه و مولفه‌های دینی و فرهنگی آن با معماری برآمده از آموزه‌های دین اسلام ارتباط تنگاتنگ و ناگسستنی وجود داشته است. این اثرگذاری تا جایی است که به جرات می‌توان ادعا کرد، عمدۀ عناصر و مولفه‌های ساخت مساجد و سازه‌های معماری غیر بومی در ایران، تحت تاثیر جغرافیا، عوامل و عناصر جغرافیایی و فرهنگ بومی هر منطقه بوده است.