:: سال 4، شماره 12 - ( 6-1399 ) ::
سال 4 شماره 12 صفحات 98-75 برگشت به فهرست نسخه ها
فرهنگ عصرمفرغ خراسان بزرگ، شکل‌گیری یک مفهوم: خراسان
محسن دانا
دکتری باستان‌شناسی، وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، تهران، ایران ، mhsn_dana@yahoo.com
چکیده:   (3926 مشاهده)
«فرهنگ عصر مفرغ خراسان بزرگ»، یکی از مهم‌ترین فرهنگ‌های آغازتاریخی بخشی از نیمۀ غربی آسیا است. این تمدن با مجموعۀ مواد فرهنگی مشابه و غنی شامل بقایای معماری با پلان از شاخص، سفال، مُهرهای مسطح، مهرهای مشبک، مجسمه‌های سنگ صابونی، پیکرک‌های ترکیبی، زیورآلات ارزشمند زرین و سیمین و چندین شاخصۀ دیگر است. نخستین‌بار بقایای این مجموعۀ فرهنگی از محوطه‌های بسیار غنی در سرزمین‌های باختر  و مرو به‌دست آمد، به‌همین دلیل این سرزمین‌ها به‌عنوان منشأ آن معرفی و این مجموعۀ فرهنگی به این‌نام معروف شد؛ این درحالی‌ست که برخی پژوهشگران منشأ این فرهنگ را در خراسان ایران می‌دانستند. ولی به‌دلیل این که تا چندی‌پیش هیچ محوطه‌ای از این فرهنگ در خراسان شناسایی نشده بود، راه بر هرگونه بحث و نظر بسته بود. هدف نخست این پژوهش بررسی، مطالعه، جمع‌بندی و طبقه‌بندی آثار کشف‌شده از فرهنگ عصر مفرغ خراسان ایران است که در دو دهۀ اخیر منتشر شده‌اند. برآیند این هدف در کنار سایر یافته‌های این فرهنگ در پهنۀ گستردۀ غرب آسیا قرار خواهد گرفت تا جهان فرهنگ عصر مفرغ خراسان بزرگ در چشم‌انداز وسیع‌تر دیده شود. بر این‌اساس ضروری است که تک‌نگاری‌ها و اندک انتشارات محوطه‌های این منطقه به‌صورت یک‌جا و در قالب یک مجموعه گردآوری شده و به این‌ترتیب نگاهی دوباره به مباحث مربوط به این دوره افکنده شود. در این پژوهش اساس کار بر پژوهش کتابخانه‌ای استوار است. پرسش اصلی بدین‌شرح است که، با توجه به کاوش‌ها و کشف‌های دو دهۀ اخیر در خراسان ایران، چه تصویری از این فرهنگ در خراسان ایران نسبت به سایر مناطق دیگر این فرهنگ می‌توان ارائه داد. چنین فرض شده است که آثار به‌دست آمده از فرهنگ خراسان بزرگ در خراسان ایران باوجود کمبودهایی نسبت به مناطق دیگر، چون: جنوب ترکمنستان و شمال افغانستان، نشان از همگونی و یکپارچگی فرهنگی دارد. امروزه با وجود شناسایی و کاوش چند محوطۀ دارای این فرهنگ در ایران -به‌ویژه در جنوب خراسان- آنجا که امروزه «استان خراسان جنوبی» نامیده می‌شود، به‌نظر می‌رسد می‌توان داده‌های این فرهنگ را در یک چشم‌انداز گستردۀ منطقه‌ای قرار داد. در تصویر شکل‌گرفته، خراسان ایران هم‌سنگ باختر و مرو اهمیت می‌یابد که در کنار هرات شباهت فراوانی با چهار ربع خراسان بزرگ در دوران اسلامی دارد. این مهم می‌تواند نشانگر شکل‌گیری «مفهوم خراسان» به‌عنوان یک «مفهوم فرهنگی» از عصر مفرغ باشد.
واژه‌های کلیدی: خراسان بزرگ، دورۀ مفرغ، مجموعه باستان‌شناختی باختر-مرو، فرهنگ خراسان بزرگ
متن کامل [PDF 1660 kb]   (915 دریافت)    
نوع مقاله: پژوهشي | موضوع مقاله: تخصصي باستان‌شناسی
دریافت: 1399/2/3 | پذیرش: 1399/4/28 | انتشار: 1399/6/10
فهرست منابع
1. - ایروانی‌قدیم، فرشید؛ طلایی، حسن؛ و طهماسبی‌زاوه، حامد، (1397). «مکان‌یابی سرزمین توکریش». پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، شمارۀ 30، صص: 14-1.
2. - باصفا، حسن، (1393). «شیوه‌های تدفین دورۀ مفرغ پایانی در دشت نیشابور (شمال شرق ایران)». مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، به‌کوشش: محمدحسین عزیزی‌خرانقی، مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، تهران: دانشگاه تهران، صص: 266-257.
3. - باصفا، حسن؛ و نامی، حسن، (1391). «گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناختی محوطۀ شهرک فیروزه دشت نیشابور». چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ص: 85.
4. - باصفا، حسن؛ و رحمتی، مهدیه، (1390). «گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناختی محوطۀ شهرک فیروزه شهرستان نیشابور». مزدک‌نامه، جلد 5، صص: 624-613.
5. - توزی، ماریتزیو؛ ملک‌شهمیرزادی، صادق؛ و جوینده، م، (1374). تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی (بخش اول از جلد اول) «دوران مفرغ در ایران و افغانستان». ترجمۀ صادق ملک‌شهمیرزادی، تهران: انتشارات وزارت خارجه.
6. - دانا، محسن، (1396). «خراسان؛ واژه‌شناسی، حدود و مرزها». باستان‌پژوهی، شمارۀ 20، صص: 109-104.
7. - دانا، محسن؛ و هژبری، علی، (1393). «الگوهای استقراری محوطه‌های پیش از تاریخی جاجرم». مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، به‌کوشش: محمدحسین عزیزی‌خرانقی، مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، تهران: دانشگاه تهران، صص: 310-295.
8. - رجبی، نوروز، (1392). «گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان بجنورد به‌منظور تهیه نقشۀ باستان‌شناسی کشور»، بجنورد: بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی (منتشر‌نشده).
9. - زارع، شهرام، (1390). «گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان مانه و سملقان (خراسان شمالی)، فصل دوم، بهار 1390»، تهران: کتابخانۀ پژوهشکده (منتشر‌نشده).
10. - سروش، محمدرضا؛ و یوسفی، صاحب، (1393). «محوطۀ رزه، شاهدی از استقرارهای هزارۀ سوم تا دوران تاریخی در خراسان جنوبی». مقاله‌های کوتاه دوزادهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 273-271.
11. - صبوری، هادی؛ طلایی، حسن؛ و گاراژیان، عمران، (1393). «بررسی فرآیند پس از نهشت شدن، مطالعۀ موردی تپه فریزی سبزوار»، مطالعات باستان‌شناسی، شمارۀ 10، صص: 111-91.
12. - طهماسبی‌زاوه، حامد؛ و ایروانی‌قدیم، فرشید، (1394). «تپه حصار دامغان و فرهنگ بلخی- مروی». فصلنامۀ علمی-پژوهشی پژوهشنامه خراسان بزرگ، سال 6، شمارۀ 21، صص: 107-97.
13. - عطایی، محمدتقی، (1388). «گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان مانه و سملقان به‌منظور تهیه نقشۀ باستان‌شناسی کشور». تهران: کتابخانۀ پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر‌نشده).
14. - عنانی، بهرام، (1398). «گزارش گمانه‌زنی تعیین عرصه و حریم محوطه بکندا- طبس». گزارش‌های هفدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 972-966.
15. - فرانکفرت، هانری-پل، (1392). «آسیای مرکزی». باستان‌شناسی امپراتوری هخامنشی، پژوهش‌های نوین، زیر نظر: پی‌یر بریان و رمی بوشارلا، مترجمان: محمدامین امامی، علی‌اکبر وحدتی، محمود بهفروزی، تهران: کتاب پارسه، صص: 647-577.
16. - فرجامی، محمد، (1388). «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم تپه‌سرتخت باغستان». بیرجند: بایگانی ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی (منتشر‌نشده).
17. - گاراژیان، عمران، (1393). «گمانه‌زنی به‌منظور ارزیابی و امکان‌سنجی طراحی موزۀ فضای باز در تپه‌دامغانی». مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهم‌آیی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 376-374.
18. - لباف‌خانیکی، رجبعلی، (1381). «نیشابور حلقۀ اتصال تمدن‌های میان‌رودان، ایران، سند و باختر». نامۀ پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، شمارۀ 1، صص: 46-36.
19. - ماسون، ولادیمیر، (1375). تاریخ تمدن‌های آسیای‌مرکزی (بخش دوم از جلد اول). «افول تمدن عصرمفرغ و حرکت قبایل کوچرو». ترجمۀ صادق ملک‌شهمیرزادی، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
20. - میرزایی، آزیتا، (1387). «گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان شیروان و فاروج». بجنورد: بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی (منتشر‌نشده).
21. - وحدتی، علی‌اکبر، (1393). «گزارش مختصر فصل دوم کاوش در تپه‌چلو دشت جاجرم شمال‌شرقی ایران». گزارش‌های سیزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور (پژوهشگاه).
22. - وحدتی، علی‌اکبر؛ و بیشونه، رافائل، (1391). «شواهد جدیدی از مجموعه باستان‌شناختی باختر‌ـ ‌مرو در دشت جاجرم، خراسان شمالی». چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ص: 460.
23. - وحدتی، علی‌اکبر؛ بیشونه، رافائل، (1395). «فصل چهارم کاوش در تپه چَلو، دشت جاجرم، شمال شرقی ایران». گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران، به‌کوشش: حمیده چوبک، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 756-753.
24. - وحدتی، علی‌اکبر؛ بیشونه، رافائل؛ تنبرگ، مارگارتا؛ و مشکور، مرجان، (1397). «شواهدی از مجموعه باستان‌شناختی بلخی-مروی در دشت جاجرم»، مجلۀ باستان‎‌شناسی، سال 1، شمارۀ 1، صص: 12-1.
25. - یارشاطر، احسان، (1376). «در جستجوی راز بقا: مسئله رستاخیز فرهنگی خراسان». ایران‌نامه، سال 15، شمارۀ 60، صص: 568-539.
26. - یوسفی‌زشک، روح‌الله؛ و باقی‌زاده، سعید، (1391). «کاربرد سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) در تحلیل الگوی استقراری: مطالعه موردی محوطه‌های دشت درگز از دورۀ نوسنگی تا پایان عصرآهن IV». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (نامۀ باستان‌شناسی)، شمارۀ 2، دورۀ 2، صص: 24-7.
28. - Amiet, P., (1986). L’Age des Echanges Inter-Iraneens. Paris.
29. - Amiet, P., (1989). “Elam and Bactria”. Bactria: An Ancient Oasis Civilisation from the Sands of Afghanistan, G. Ligabue & S. Salvatori (eds.), Venice, Pp: 124-40.
30. - Amiet, P., (1997). La glyptique Transelamite de Chypre á la Bactriane. Les Sceaux du Proch-Orient, Paris.
31. - Antonova, E., (1999). Istoria Ritualnogo Predmeta v Kontekste Kontaktov Narodov Drevnego Vostoka // Drevniy Egipet: jazik-kultura- soznanie.
32. - Ascalone, E., (2014). “Intercultural Relations between Southern Iran and the Oxus Civilization, The Strange Case of Bifacial Seal NMI 1660”. Iranian Journal of Archaeological Studies, Vol. 4, Pp: 1-20.
33. - Askarov, A., (1981). “Southern Uzbekistan in the Second Millennium B.C.”. In: The Bronze Age Civilization of Central Asia: Recent Soviet Discoveries, Kohl (ed.), New York, Pp: 256-271.
34. - Besenval R. & Francfort, H. P., (1994). “The Nad-i Ali, A monumental plarform Bronze Age”. In: From Sumer to Meluhha: Contributions to the Archaeology of South and West Asia in Memory of George, F. Dales, Jr, J. M. Kenoyer (ed.), Wisconsin, Pp: 3-14.
35. - Biscione, R., & Vahdati, A. A., (2020). “The BMAC Presence in Eastern Iran: State of Affairs in December 2018. Towards the Greater Khorasan Civilization?”. In: The World of the Oxus Civilization, B. Lyonnet & Dubova (eds.), New York: Routledge, Pp: 527-550.
36. - Boroffka, N. & Sava, E., (1998). “Zu den steinernen “Zeptern/Stössel-Zeptern”. “Miniatursäulen” und “Phalli” der Bronzezeit Eurasiens”, AMIT, Vol. 30, Pp. 17-114.
37. - Cattani, M. & Genito, B., (1998). “The Pottery Chronological Seriation of the Murghab Delta from the End of the Bronze Age to the Achaemenid Period: a Preliminary Note”, Edition by: Gubaev, A., Koshelenko, G., Tosi, M., The archaeological map of the Murghab delta preliminary reports 1990-95, ISIAO, Roma. Pp: 75 – 88.
38. - Curtis, J., (1988). “A Reconsideration of the Cemetery at Khinaman, South-east Iran”. Iranica Antiqua, Vol. XXIII, Pp: 97- 127.
39. - Dana, M. & Hozhabri, A., (2018). “The Role of Cultural Factors in Locating of Archaeological Sites the Settlement Patterns of Prehistoric Sites in Jājarm Khorasan Iran”. Iran, Vol. 57, Pp: 123-141.
40. - Deshayes. J., (1975). “Les fouilles récentes de Tureng Tépé: la terrasse haute de la fin du 3e millénaire”. Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et des Belles Lettres, No. 119/4, Pp: 522 530.
41. - D'yakonov, M. M., (1954). “Slozheniye klassovogo obshchestva v severnoy Baktrii”. SA, Vol. 19, Pp: 121-40.
42. - Francfort, H. P., (1989). Fouilles de Shortughai: recherches sur l’Asie centrale protohistorique. 2 Vols. Paris.
43. - Francfort, H. P.; Vahdati, A. A.; Bendezu-Sarmiento, J.; Lhuillier, J.; Fouache, E.; Tenberg, M.; Mashkour, M. & Shirazi, Z., (2014). “Preliminary Report on the Soundings at Tepe Damghani Sabzevar, Spring 2008”. Iranica Antiqua, Vol. XLIX, Pp: 111- 158.
44. - Götzelt, T. (1996). Ansichten der Archäologie Süd-Turkmenistans bei der Erforschung der “Mittleren Bronzezeit” (Periode Namazga V). Espelkamp.
45. - Hakemi, A. & Sajjadi, S. M. S., (1989). “Shahdad Excavations in the Context of the Oasis Civilization”. Bactria: An Ancient Oasis Civilization from the sands of Afghanistan, G. Ligabue & S. Salvatori (eds.), Venice, Pp: 141-56.
46. - Hiebert, F. T., (1994). Origins of the Bronze Age Oasis Civilization in Central Asia, Cambridge. Peabody Museum of Archaeological and Ethnological Harvard University.
47. - Hiebert, F. & Dyson, R., (2002). “Prehistoric Nishapur and the frontier between Central Asia and Iran”. Iranica Antiqua, Vol. XXXVII, Pp: 113- 149.
48. - Hiebert, F. T. & Lamberg-Karlovsky, C. C., (1992). “Central Asia and the Indo-Iranian Boarderlands”. Iran, Vol. 30, Pp: 1-15
49. - Jarrige, J. F., (1985). “Continuity and Change in the North Kachi Plain (Baluchistan, Pakistan) at the Beginning of the Second Millennium B.C.”. South Asian Archaeology 1983, J. Schotsmans & M. Taddei (eds.), Naples, Pp: 35-68.
50. - Jarrige, J. F. & Hassan, M. U., (1989). “Funerary Complexes in Baluchistan at the End of the third Millennium in the Light of Recent Discoveries at Mehrgarh and Quetta”. South Asian Archaeology 1985: Papers from the 8th International Conference of the Association of South Asian Archaeologists in Western Europe, 4, K. Frifelt & P. Soresen (eds.), Riverdale, Pp: 150-66.
51. - Kohl, Ph. & Heskel, D., (1980). “Archaeological Reconnaissance in the DarrehGaz Plain: A Short Report”. Iran, Vol. 18, Pp: 160-169.
52. - Kuz'mina, E. E., (2007). The Origin of the Indo-Iranians. Leiden/Boston: Brill.
53. - Lamberg-Karlovsky, C. C., (1994). “The Bronze Age Khanates of Central Asia”. Antiquity, Vol. 68 (259), Pp: 398 405.
54. - Lamberg-Karlovky, C. C., (2002). “Archaeology and Language: The Indo-Iranians”. Current Anthropology, 43, No.1: 63-88.
55. - Ligabeu, G., (2002). Margiana: Gonur-depe Necropolis, 10 years of excavations by Ligabeu study and Research Centre, II Punto Edizioni.
56. - Luneau, E., (2018). “Further insight on the Cultural Dynamics between North-Eastern Iran and Central Asia in the Bronze Age through the study of pottery”. In: Proceeding of the International Congress of Young Archaeologists, M. H. Azizi Kharanaghi, Morteza Khanipour & Reza Naseri (eds.), Tehran: Iranology Foundation, pp.103-123.
57. - Lyonnet, B., (1996). Sarazm (Tadjikistan). Céramiques (Chalcolithique et Bronze Ancien), Paris.
58. - Parpola, A., (2002). “Pre-Proto-Iranians of Afghanistan as initiators of Saka Tantrism: on the Scythian/Saka affiliation of the Dasas, Nuristanis and Mgadhans”.Iranica Antiqua, Vol. 37, Pp: 233-324.
59. - Pittman, H., (1984). Art of the Bronze Age: Southern Iran, Western Central Asia and the Indus Valley. New York: Metropolitan Museum of Art.
60. - Potts, D. T., (2008). “Puzur-Inšušinak and Oxus Civilization (BMAC): Reflections on Šimaški and the geo-polithical landscape of Iran and Central Asia in the Ur III period”. Zeitschr. F. Assyrologie, No. 98, Pp: 165-194.
61. - Rezaei, M. H.; Zanganeh Ebrahimi, J. & Basafa, H., (2018). “The Settlement Patterns in Roshtkhar Plain, Northeastern of Iran”. Iran, Vol. 57, Pp: 1-14.
62. - Salvatori, S., (1989). “Early Bacterian Objects in Private Collections”. In: Bacteria: An Ancient Oasis Civilization from the Sands of Afghanistan, edited by: G. Ligabue & S. Salvatori, Venezia: ERIZZO Editrice.
63. - Santoni, M., (1984). “Sibri and the South Cemetery of Mehrgarh: Third Millennium Connections between the Northern Katchi Plain (Pakistan) and Central Asia”. South Asian Archaeology 1981, Cambridge, Pp: 52-60.
64. - Sarianidi, V. I., (1977). Drevnie Zemledel’tsi Afganistana. Moscow.
65. - Sarianidi, V. I., (1981). “Margiana in the Bronze Age”, In: The Bronze Age Civilization of Central Asia, Recent Soviet Discoveries, P. L. Kohl (ed.), New York: Armonk, Pp: 165-193.
66. - Sarianidi, V. I., (1990). Drevnosti Strani Margush. Ashkhabad.
67. - Sarianidi, V. I., (1998). Margiana and Protozaroastrism. Athens.
68. - Sarianidi, V. I., (2002). Marguš, Ancient Oriental Kingdom in the Old Delta of the Murghab River. Ashgabat: Türkmendölethabarlary.
69. - Sarianidi, V. I., (2007). Necropolis of Gonur. Athens: kapon Editions.
70. - Sarianidi, V. I., (2008). Mystery and Truth of the Great Culture. Ašgabat: Turkmendwlethbarlary.
71. - Schmidte, E. F., (1973). Excavations at Tepe Hissar Damghan. Philadelphia.
72. - Stein, Sir M. A., (1931). An Archaeological Tour in Gedrosia. Memoirs of the Archaeological Survey of India, 43, Calcutta.
73. - Stein, Sir M. A., (1937). Archaeological Reconnaissance in Northeastern India and Southeastern Iran. London.
74. - Udemuradov, B., (2002). “Ceramic material from Gonur-depe necropolis”. In: Margiana Gonur-depe necropolis, (10 years of excavation by Ligabue study and research centre). Gabriele Rossi-Osmida (ed.), II Punto Edizioni.
75. - Vahdati, A. A. (2014). “A BMAC Grave from Bojnord, North-Eastern Iran”. Iran, Vol. 52, Pp: 19- 27.
76. - Vahdati, A. A. (2015). “A Preliminary report on archaeological survey in Esfarāyen county, northeastern Iran”. AMIT, No. 40, Pp: 261-287.
77. - Vahdati, A. A., (2016). “A Preliminary Report on the First Season of Jayran Tepe in the Plain of Esfarayen, Northeastern Iran, 2012”. Iranica Antiqua, Vol. LI, Pp: 85-101.
78. - Venco Ricciardi, R., (1980). “Archaeological Survey in the Upper Atrak Valley (Khorassan, Iran): Preliminary Report”. Mesopotamia, Vol. 15, Pp: 51-71.
79. - Vogelsang, W. J., (1992). The Rise and Organisation of the Achaemenid Empire: The Eastern Iranian Evidence (Studies in the History of the Ancient Near East, Vol. III).Leiden: Brill.



XML   English Abstract   Print



بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.
سال 4، شماره 12 - ( 6-1399 ) برگشت به فهرست نسخه ها